جشن سده مانند جشن های نوروز و مهرگان از جشن های بزرگ آریایی به شمار می رود. این جشن مناسبت ویژه با آتش دارد.

 از زمانه های بسیار پیشین تا امروز در دهم ماه دلو یا بهمن که بنا بر سنت آریایی ها روز پیدایش آتش است جشن سده با افروختن آتش بر پا می شود.

 برای این جشن دیدگاه های گوناگونی وجود دارد.

 برخی نوشته اند که تعداد فرزندان کیومرث به سن رشد رسید و شب آن روز را به دستور کیومرث جشن گرفتند.

 برخی نوشته اند که در این روز تعداد فرزندان آدم به سد تن رسید از این رو آن را جشن سده گویند.

  ابوریحان البیرونی می نویسد:

 ((سده ابان روز است از بهمن ماه و آن دهم باشد و اندر شب اش که روز دهم است و میان روز یازدهم آتش افروزند وشادی کنند؛ و سببش آنست که تا نوروز پنجاه روز و پنجاه شب است ونیز گفتند که از فرزندان پدر نخستین سد (صد) تن شدند؛ اما سبب آتش کردن آن است که بیوراسب (ضحاک) توزیع کرده بود بر مملکت خویش هر روز دو مرد تا مغز شان بدان دو ریش (زخم) کند که بر کتف های او بود او را وزیری بود اورماییل نیکدل ونیک کردار، از آن دو تن یکی یله (۱) کردی و پنهان او را به دماوند فرستادی چون آفریدون وی را بگرفت سرزنش کرد و این رماییل گفت توانایی من آن بود که از دو کشته یکی برهانیدی و جمله ایشان در پس کوه اند. با وی سواران فرستاد تا به دعوای وی بنگرد و او کسی را پس فرستاد و بفرمود هر کسی بر بام خویش آتش افروختند زیرا شب بود خواست که بسیاری ایشان پدید آید. پس نزدیک آفریدون به موقع افتاد و او را آزاد کرد و مسمغان نام کرد پیش از سده روزی است او را بر سده گویند و نیز نوسده گویند و حقیقت از او چیزی ندانستم.)).

 در این میان، جشن سده، از بزرگ‌ترین و مشهورترین جشن‌های آریایی و باختر شمرده می‌شد که در کنار نوروز و مهرگان، در شمار بزرگ‌ترین جشن‌ها قرار داشت و در تمام سرزمین آریانا و باختر با شکوه هرچه بیشتر، برگزار می‌گردید.

 در اساطیر و فرهنگ آریایی، مناسبت‌های مختلفی را با سده پیوند داده‌اند؛ اما مهم‌ترین آن در شاهنامه آمده است که در روز ١٠ بهمن، آتش به وسیله هوشنگ پادشاه اساطیری بلخ کشف شد و به این مناسبت جشنی بر پا کرد که سده نامیده شد. این داستان به این شکل است: (۲)

 «روزی هوشنگ با چند تن از یارانش از کوه می‌گذشتند که مار سیاهی را دیدند. هوشنگ سنگ بزرگی برداشت و به سوی مار پرتاب کرد. مار فرار کرد اما سنگِ‌پرتاب‌شده به سطح‌سنگی‌کوه برخورد کرد و از برخورد دو سنگ، جرقه‌ای خورد و آتش پدیدار شد و هوشنگ خدای را از این فروغ سپاس گفت:

 زهوشنگ ماند این سده یادگار

 بسی باد چون او دگر شهریار

 برآمد به سنگِ گران‌، سنگِ خُرد

 هم آن و هم این سنگ، گردید خُرد

 فروغی پدید آمد از هر دو سنگ

 دل سنگ گشت از فروغ، آذرنگ

 جهاندار، پیشِ جهان‌آفرین

 نیایش همی‌کرد و خواند آفرین

 که اورا فروغی چنین هدیه داد

 همین آتش آن‌گاه، قبله نهاد

 یکی جشن کرد آن‌شب و باده خَورد

 سده نام آن جشن فرخنده کرد

 آیین‌های سده

 اغلب مردم با برافروختن آتش در پشت‌بام‌ها، آتشکده‌ها، میدان‌ها ی شهر یا مناطق مرتفع، جشن را آغاز می‌کردند. مردم گروه‌گروه با گردآوری هیزم، سعی می‌کردند آتش را بزرگ‌تر و باشکوه‌ تر فروزانترکنند. این همکاری در تهیه‌ هیزم باعث می‌شد تا جشن سده به نوعی جشن همبستگی و همکاری آریایی ها باشد.

 جشن سده جشن بزرگداشت ایزد آذر، نگهبان و مظهر آتش هست. در وسط سرمای زمستان‌های برفی، جشن سده با برپایی آتش‌های بزرگ گرمابخش، امید به پایان سرما را در دل‌ها شعله‌ور می‌ساخت.

 آیین‌های این جشن هنوز بعد از گذشت هزاران سال، ثابت مانده است. اغلب پس از برپایی آتش بزرگ، مردم دور آتش جمع می‌ شدند. سپس یک موبد شروع به خواندن بخش‌هایی از اوستا می‌ کرد یکی از این بخش‌ها آتش‌نیایش است. پس از پایان این مناجات‌خوانی، مردم به جشن و پایکوبی در پیرامون آتش می‌پردازند و تا نیمه‌های شب شاد و شاداب مشغول رقص و آواز می‌شدند (۳)

 همچنان، چنان پنداشته می شود که این جشن را صدمین روز آغاز زمستان بزرگ می دانند

 امروز در تاجیکستان و برخی شهر های ایران جشن سده با شکوه هرچه تمام‌تر برگزار می‌شود.

 در افغانستان در سال‌های پیش این جشن در لباس برات برپا می گردید، مگر از سال‌های زیادی این جشن بر پا نمی گردد.

 طالبان حتی سایه يي نوروز و جشن های دیگر را که گیتایی و طبیعی اند با تیر می زنند. چه رسد به این که جشن سده را نیز اجازه بدهند.

 اگر پاسداران فرهنگ آریایی، بلخي و باختري و دوستداران زبان فارسی- دری در حفظ و نگهداشت این جشن ها همت نکنند به گفته فردوسی:

 کند با زمین راست آتشکده

 نه نوروز ماند و نه جشن سده (۴)

 ----------------------------------------------------------------------------

 1-واژه ایلا یا ایله کو در زبان گفتاری مردم کابل بازمانده همین ایله پیشین است.

 ۲-دانشنامه مزد یسنا دکتر جهانگیر اورشیدی رویه ۳۲۴

 ۳-بهمن انصاری جشن های اساطیری ایران

 ۴- شاهنامه فردوسی